Mekdebe çenli ýaşly çagalaryň sözleýiş dilini ösdürmekde häzirkizaman öwrediji oýunlaryň ähmiýeti
Ynsan durmuşynda ene diliniň ähmiýeti örän uludyr. Çaganyň sözleýiş dili (onuň intellektual we sosial) ösüşiniň, dünýäni akyl ýetirmeginiň we şahsyýet hökmünde kemala gelmeginiň binýadydyr. Hususan-da, mekdebe çenli döwür (3-6 ýaş) – bu döwürde söz baýlygy işjeň artýar, grammatiki gurluşlar özleşdirilýär we aragatnaşyk endikleri kämilleşýär. Bu çaganyň diňe bir intellektual ösüşi üçin däl, eýsem, onuň duýgularynyň we häsiýetiniň emele gelmegi üçin hem esasy döwürdir.
Häzirkizaman okuw-terbiýeçilik işleriniň esasy maksady çagalary mekdebe doly taýýarlamakdan ybaratdyr. Sözleýiş diliniň ýokary derejesi bu taýýarlygyň iň esasy şertleriniň biridir. Emma soňky döwürde ylmyň ösmegi we innowasion tehnologiýalaryň ornaşdyrylmagy, terbiýeçilik prosesine bolan talaplary ýokarlandyrýar.
Çagalar baglarynda öwrediji oýunlar çagalaryň aň-düşünje we pikirleniş ukyplaryny ösdürmekde, täze düşünjeleri we endikleri kemala getirmekde esasy usul hökmünde kesgitlenilýär. Çünki oýun mekdebe çenli ýaşly çaganyň esasy hereketlendiriji işidir. Häzirki zaman öwrediji oýunlar bu tebigy islegi maksadalaýyklyk ulanmaga, dil öwretmek prosesini çaga üçin gyzykly we özüne çekiji etmäge mümkinçilik berýär. Şonuň üçin, olaryň sözleýiş dilini ösdürmekdäki ornuny ylmy taýdan esaslandyrmak wajypdyr.
Öwrediji oýunlar sözleýiş diliniň ähli taraplaryna — fonetika (sesler), leksika (söz baýlygy) we grammatika (sözlem gurluşy) — toplumlaýyn täsir edýär.
Söz baýlygyny ösdürmek dil ösüşiniň merkezi ýerini eýeleýär. Öwrediji oýunlar bu prosesi täsirli edýär:
"Alysdaky zady beýan etmek" oýny: bu oýun çagalaryň beýan ediji sözleri (sypatlary, atlary) işjeň ulanmagyny talap edýär. Çaga diňe bir esasy ady däl-de, eýsem, onuň hilini, reňkini, ululygyny beýan etmegi öwrenýär, bu bolsa söz baýlygynyň hil taýdan kämilleşmegine getirýär.
"Sözlemi doly tamamla!" oýny: bu oýun grammatiki gurluşlary we logiki baglanyşyklary ösdürmek üçin örän peýdalydyr. Çaganyň sözlemi sebäp-netije (mysal üçin, çünki, şonuň üçin) ýa-da wagt (mysal üçin, soňra, indi) baglaýjylary ulanmak bilen tamamlamagy, onuň sözleýşiniň has çylşyrymly we dogry bolmagyna ýardam edýär.
"Hekaýanyň zynjyry" oýny: bu oýun ýatkeşligi we ünsi jemlemek ukybyny güýçlendirýär, iň esasy bolsa baglanyşykly sözleýiş diliniň kemala gelmegini üpjün edýär. Çaga öz beýanynyň logikasyny saklamaga we uly bir tekstiň bölegi bolup galmagy öwrenýär.
Dil öwrenmegiň ýene bir wajyp bölegi dogry fonetiki aýdylyşdyr. Dil düzediş (logopediki) we öwrediji oýunlar bu babatda özara baglanyşyklydyr:
"Bogunly garjagazlar" we "sesi tap!" oýunlary: bu oýunlar çagalara sözlerdäki sesleri we bogunlary tapawutlandyrmagy öwredýär. Ses we harp taýdan derňewiň ilkinji endikleri (analiz we sintez) kemala gelýär, bu bolsa geljekde okamak we ýazmak endikleri üçin esasy binýatdyr.
Artikulýasion gimnastika oýunlary: dillerini, dodaklaryny we ýaňaklaryny ulanmaga gönükdirilen oýunlar (mysal üçin, "Pişik", "At") çagalaryň artikulýasion apparatyny güýçlendirýär we çylşyrymly sesleri (r, l, ç, ş) dogry aýtmagy özleşdirmäge ýardam edýär.
Pikirleniş ukyby bilen sözleýiş dili aýrylmaz baglanyşyklydyr. Oýunlar çagany öz hereketlerini sözler bilen düşündirmäge iterýär.
Tapmaçalar we logiki oýunlar: "Haýsy san ýitdi?" ýa-da "Kim nähili ses çykarýar?" ýaly oýunlar çagalardan netije çykarmagy we bu netijäni söz bilen dogry beýan etmegi talap edýär. Çaga öz pikirini yzygiderli, esaslandyryp we düşnükli gurnamagy öwrenýär. Oýunlar arkaly alnan täze maglumatlar has gowy ýatda galýar, çünki ol duýgular we işjeň hereketler bilen baglanyşyklydyr.
Netijede, mekdebe çenli ýaşly çagalaryň sözleýiş dilini ösdürmekde häzirkizaman öwrediji oýunlaryň ähmiýeti aýratyn uludyr. Oýunlar çaganyň ruhy dünýäsine iň gowy täsir edýän, oňa täze bilimleri ýeňil we gyzykly özleşdirmäge mümkinçilik berýän usuldyr.
Oýunlaryň aşakdaky ýaly ähmiýetleri bardyr:
- Höwes döretmek: oýunlar okuw prosesine bolan gyzyklanmany artdyrýar. Çaga mejbury okuw işine däl-de, gyzykly oýna gatnaşýandygyna ynanýar.
- Toplumlaýyn ösüş: oýunlar diliň diňe bir leksiki ýa-da fonetiki tarapyny däl, eýsem, aň-düşünje, sosial ukyplaryny hem ösdürýär.
- Milli medeniýeti özleşdirmek: milli oýunlaryň we türkmen dilindäki tapmaçalaryň ulanylmagy çagalarymyzda öz milli dilimiziň söz baýlygyny, grammatiki gurluşlaryny we sözleýiş medeniýetini kämilleşdirmäge ýardam edýär.
Bilim işgärleriniň esasy wezipesi, öwrediji oýunlaryň we usullaryň dünýä tejribesiniň ösen talaplaryna laýyklykda yzygiderli kämilleşdirilmegini üpjün etmekdir. Çagalaryň ýatkeşligini, pikirleniş we sözleýiş ukyplaryny toplumlaýyn ösdürmek üçin, maşgala we mekdebe çenli edaralaryň arasyndaky sazlaşykly aragatnaşygy berkitmek möhümdir. Diňe şeýle birleşen tagallalar bilen, biz geljekki neslimiziň ene dilimizi doly we kämil derejede özleşdirmegini üpjün edip bileris.
Umyt Baýramalyýewa,
Beki Seýtäkow adyndaky Mugallymçylyk mekdebiniň
türkmen dili we edebiýaty mugallymy
