Mugallymçylyk mekdebiniň täzelikleri

Pe­da­go­gi­ka ylym­la­ry­nyň kan­di­da­ty, do­sent Aşyr Ke­şi­ko­wyň dur­muş ýo­ly we yl­my-pe­da­go­gik mi­ra­sy ha­kyn­da söh­bet

Ma­ny­ly öm­rü­niň tas 60 ýy­la go­la­ýy­ny mu­gal­lym­çy­lyk kä­ri­ne ba­gyş eden ha­ly­pa bi­lim iş­gä­ri, pe­da­go­gik ylym­la­ry­nyň kan­di­da­ty, do­sent Aşyr Ke­şi­ko­wyň dur­muş ýo­ly we yl­my-pe­da­go­gik mi­ra­sy nus­ga­lyk­dyr.

Ha­ty­ra­ly ha­ly­pa­myz bi­len il­kin­ji ta­nyş­ly­gy­myz mu­kad­des Ga­raş­syz­ly­gy­my­zyň il­kin­ji ýyl­la­ryn­da, has ta­ky­gy, mun­dan 33 ýyl ozal — 1992-nji ýy­lyň tyl­la güý­zün­de bo­lup­dy. Aşyr aga ýur­du­my­zyň or­ta mek­dep­le­ri­niň 3-nji syn­py üçin öz kär­de­şi, ta­ny­mal alym-pe­da­gog Nur­my­rat Ça­ry­ýew bi­len bi­le­lik­de ýa­zan «Te­bi­ga­ty öw­re­niş» okuw ki­ta­by­nyň no­bat­da­ky ne­şi­ri­niň gol­ýaz­ma­sy­na syn ýaz­ma­gy­my ha­ýyş edip ge­len­di­gi­ni mä­lim edip, taý­ýar­lan gol­ýaz­ma­sy bi­len ta­nyş­dyr­ma­ga baş­la­dy. Ha­ly­pa­nyň bu ha­ýy­şy ka­na­gat­lan­dy­ryl­dy. Onuň bi­len şol il­kin­ji ta­nyş­ly­gy­myz soň­ra ha­ly­pa-şä­girt we ys­ny­şyk­ly dö­re­di­ji­lik gat­na­şyk­la­ry­na öw­rül­di.

Aşyr Ke­şi­kow 1933-nji ýy­lyň 10-njy ýan­wa­ryn­da ene­den do­gul­dy. Onuň ka­ka­sy Ny­ýaz­ly aga öz döw­rü­niň bi­lim­li we so­wat­ly adam­la­ry­nyň bi­ri bo­lup­dyr. Hü­nä­ri bo­ýun­ça hu­kuk­çy bo­lup, dür­li we­zi­pe­ler­de gö­rel­de­li zäh­met çe­kip­dir. Aşy­ryň eje­si Gö­zel daý­za öý ho­ja­lyk­çy bo­lup, maş­ga­la­nyň gün­de­lik iş­le­ri bi­len meş­gul­la­nyp­dyr, ça­ga­la­ry­nyň edep-ter­bi­ýe­li bol­mak­la­ry­nyň ala­da­sy­ny edip­dir. Aşy­ryň ata­sy Ke­şik aga türk­me­niň gud­rat­ly ga­ra gaz­ma­sy­ny — du­ta­ry ýa­sa­mak se­net­çi­li­gi bi­len meş­gul­la­nyp­dyr. Ol bu mil­li saz gu­ra­ly­my­zy us­sat­lyk bi­len çal­ma­gy ba­şa­ryp­dyr. Ata­sy­nyň bu te­bi­gy ze­hi­ni we ukyp-ba­şar­ny­gy ag­ty­gy Aşy­ra-da ge­çip­dir. Ha­ly­pa­my­zyň türk­men du­ta­ry­ny we kla­wiş­li saz gu­ral­la­ry­ny, aý­ra­tyn hem ak­kor­deo­ny us­sat­lyk bi­len ça­lan, öz dost­la­ry­na, ýa­kyn ta­nyş-bi­liş­le­ri­ne, kär­deş­le­ri­ne lez­zet be­ren pur­sat­la­ry­nyň bir­nä­çe ge­zek şa­ýa­dy bo­lup­dyk.

Aşyr 1951-nji ýyl­da häzirki Mag­tym­gu­ly adyn­da­ky Türk­men döw­let uni­wer­si­te­ti­niň bio­lo­gi­ýa-geog­ra­fi­ýa bölüminiň geog­ra­fi­ýa hü­nä­ri­ne oku­wa gir­ýär. 1951 — 1956-njy ýyl­lar­da bu ýo­ka­ry okuw mek­de­bi ta­mam­lap, geog­ra­fi­ýa mu­gal­ly­my di­ýen kä­riň eýe­si bol­dy.

Aşyr he­niz ta­lyp wag­ty 1952-nji ýy­lyň güý­zün­den baş­lap, 1955-nji ýy­lyň tom­su­na çen­li ara­lyk­da Aş­ga­bat şä­he­rin­dä­ki şol dö­wür­dä­ki ag­şam­ky iş­çi ýaş­lar mek­de­bin­de ýaş­la­ra geog­ra­fi­ýa­dan we türk­men di­lin­den sa­pak ber­di. Aş­ga­bat şä­he­rin­dä­ki 26-njy or­ta mek­dep­de mu­gal­lym­çy­lyk edip, okuw­çy­la­ry geog­ra­fi­ýa der­sin­den okat­dy. Ol şeý­dip, saý­lap alan mu­gal­lym­çy­lyk kä­ri­niň aý­ra­tyn­lyk­la­ry­na iç­gin dü­şü­nip baş­la­dy.

Ýo­ka­ry okuw mek­de­bi­ni üs­tün­lik­li ta­mam­lan ýaş hü­när­me­ni or­ta mek­dep­de geog­ra­fi­ýa mu­gal­ly­my we­zi­pe­si­ne işe ýol­la­dy­lar. Ol bu mek­dep­de 1955 — 1958-nji ýyl­lar­da geog­ra­fi­ýa mu­gal­ly­my, 1958 — 1962-nji ýyl­lar­da bol­sa, mek­dep mü­di­ri­niň okuw iş­le­ri bo­ýun­ça orun­ba­sa­ry we­zi­pe­le­rin­de gö­rel­de­li zäh­met çek­di. Mu­gal­lym­çy­lyk kä­ri­niň in­çe syr­la­ry­ny tu­tan­ýer­li­lik bi­len ele al­dy, baý tej­ri­be top­la­dy, hü­nä­ri­ni yzy­gi­der­li kä­mil­leş­dir­di.

1962-nji ýy­lyň mar­tyn­da Aşy­ra uly ynam bil­di­ri­lip, ony Türk­me­nis­ta­nyň Bi­lim mi­nistr­li­gi­ne işe ça­gyr­dy­lar. Ol bu ýer­de il­ki ýo­ka­ry okuw mek­dep­le­ri, soň­ra bol­sa or­ta mek­dep­ler bo­ýun­ça hü­när­men we­zi­pe­le­rin­de yh­las­ly iş­le­di. Ýur­du­my­zyň äh­li bi­lim eda­ra­la­ryn­da gul­luk iş sa­pa­ryn­da bo­lup, mu­gal­lym­la­ra usu­ly mas­la­hat­la­ry we kö­mek­le­ri ber­di. Or­ta mek­dep­ler­de geog­ra­fi­ýa der­si­niň oka­dy­ly­şy­nyň ýag­da­ýy bi­len has iç­gin gy­zyk­lan­dy, ony kä­mil­leş­dir­me­giň yl­my taý­dan esas­lan­dy­ry­lan ýol­la­ry­ny we usul­la­ry­ny göz­le­di. Bu ugur­da­ky iş­ler Aşyr­da geog­ra­fi­ýa der­si­ni okat­ma­gyň usu­ly­ýe­ti bo­ýun­ça yl­my-bar­lag iş­le­ri bi­len meş­gul­lan­ma­ga is­leg dö­ret­di. Ol Mag­tym­gu­ly adyn­da­ky Türk­men döw­let uni­wer­si­te­tin­de 1962 —1965-nji ýyl­lar­da önüm­çi­lik­den aý­ryl­mak şer­ti bi­len pe­da­go­gi­ka hü­nä­ri bo­ýun­ça as­pi­ran­tu­ra­da oka­dy. Gör­nük­li alym, pe­da­go­gi­ka ylym­la­ry­nyň dok­to­ry, pro­fes­sor, Türk­me­nis­ta­nyň ylym­da at ga­za­nan iş­gä­ri Ab­dyl­la Gur­ba­no­wyň yl­my ýol­baş­çy­ly­gyn­da «Türk­men mek­dep­le­ri­niň okuw­çy­la­ryn­da yl­my dün­ýä­ga­raý­şyň ter­bi­ýe­le­ni­şi (or­ta synp­lar­da geog­ra­fi­ýa der­sin­den okuw ma­te­rial­la­ry­nyň my­sa­lyn­da)» at­ly te­ma bo­ýun­ça pe­da­go­gi­ka ylym­la­ry­nyň kan­di­da­ty di­ýen alym­lyk de­re­je­si­ni al­mak üçin düýp­li yl­my-bar­lag­la­ry we gö­zeg­çi­lik iş­le­ri­ni alyp bar­dy.

Ol 1968-nji ýy­lyň 29-njy mar­tyn­da Mag­tym­gu­ly adyn­da­ky Türk­men döw­let uni­wer­si­te­ti­niň Alym­lar ge­ňe­şi­niň mas­la­ha­tyn­da pe­da­go­gi­ka ylym­la­ry­nyň kan­di­da­ty di­ýen alym­lyk de­re­je­si­ni al­dy.

Ha­ly­pa pe­da­go­gyň ma­ny­ly öm­rü­niň tas kyrk ýy­la go­la­ýy Mag­tym­gu­ly adyn­da­ky Türk­men döw­let uni­wer­si­te­tin­de geç­di. Ol dür­li we­zi­pe­ler­de zäh­met çek­di. Ta­lyp ýaş­la­ra fi­lo­so­fi­ýa­dan, so­sio­lo­gi­ýa­dan, pe­da­go­gi­ka­dan sa­pak­la­ry ber­di, ýaş mu­gal­lym­la­ra we as­pi­rant­la­ra ha­ly­pa­lyk et­di. Öz hü­när de­re­je­si­ni we mu­gal­lym­çy­lyk us­sat­ly­gy­ny yzy­gi­der­li kä­mil­leş­dir­di. 1971-nji ýy­lyň few­ral-iýun aý­la­ryn­da M.W. Lo­mo­no­sow adyn­da­ky Mosk­wa döw­let uni­wer­si­te­ti­niň dü­zü­min­dä­ki Jem­gy­ýet­çi­lik ylym­la­ry bo­ýun­ça mu­gal­lym­la­ryň hü­när de­re­je­si­ni ýo­kar­lan­dy­ryş ins­ti­tu­tyn­da okap, öz hü­när de­re­je­si­ni ýo­kar­lan­dyr­dy. Okat­ma­gyň tä­ze we ýo­ka­ry ne­ti­je­li usul­la­ry­ny öz­leş­dir­di. Diň­leý­ji­ler üçin ni­ýet­le­ni­len okuw we yl­my iş­le­riň me­ýil­na­ma­sy­ny üs­tün­lik­li ýe­ri­ne ýe­tir­di.

Ha­ly­pa alym 1993-nji ýy­lyň ýan­war aýyn­da Döw­let­mäm­met Aza­dy adyn­da­ky Türk­men mil­li dün­ýä dil­le­ri ins­ti­tu­tyn­da dür­li we­zi­pe­ler­de zäh­met çek­di. Mu­kad­des döw­let Ga­raş­syz­ly­gy­my­zyň il­kin­ji ýyl­la­ryn­da ýur­du­myz üçin ze­rur bo­lan ýo­ka­ry bi­lim­li, ök­de hü­när­li dil­çi mu­gal­lym­la­ryň tä­ze nes­li­ni ter­bi­ýe­läp ýe­tiş­dir­mä­ge, pe­da­go­gik iş­gär­le­riň hü­när de­re­je­si­ni ýo­kar­lan­dyr­ma­ga we mu­gal­lym­çy­lyk us­sat­ly­gy­ny kä­mil­leş­dir­mä­ge my­na­syp go­şan­dy­ny goş­dy. Alym pe­da­go­gyň ma­ny­ly öm­rü­niň bu döw­ri onuň mu­gal­lym­çy­lyk kä­ri­ne has-da kä­mil­le­şen, yl­my dö­re­di­ji­li­gi­niň ha­syl­ly ýyl­la­ry bol­dy.

Ha­ly­pa aly­myň ýur­du­my­zyň umu­my­bi­lim ber­ýän or­ta mek­dep­le­ri üçin geog­ra­fi­ýa der­si­niň okuw mak­sat­na­ma­sy­ny we şo­nuň esa­syn­da hem döw­re­bap okuw ki­tap­la­ry­ny dö­ret­mek ug­run­da alyp ba­ran yl­my-usu­ly we dö­re­di­ji­lik iş­le­ri, ola­ryň mil­li bi­lim ul­ga­my­ny ös­dür­mek­dä­ki äh­mi­ýe­ti ba­ra­da ýö­ri­te du­rup geç­mek ze­rur. Ze­hin­li aly­myň öz kär­deş­le­ri bi­len bi­le­lik­de iş­läp taý­ýar­lan, ne­şir edi­len okuw ki­tap­la­ry­nyň we gol­lan­ma­la­ry­nyň umu­my sa­ny 30-a go­laý­la­ýar.

A.Ke­şi­kow te­bi­ga­ty öw­re­niş der­si bo­ýun­ça iş dep­der­le­ri­ni dö­ret­mä­ge baý iş tej­ri­be­si bo­lan, dö­re­di­ji­lik­li iş­le­ýän tä­ze­lik­çi mu­gal­lym­la­ry ýa­kyn­dan çek­mä­ge ýar­dam ber­di. Ha­ly­pa pe­da­go­gyň tej­ri­be­li mek­dep mu­gal­lym­la­ry A.Gel­di­mäm­me­do­wa we O.My­rat­gu­ly­ýe­wa bi­len bi­le­lik­de baş­lan­gyç synp­lar üçin iş­läp dü­zen te­bi­ga­ty öw­re­niş der­sin­den iş dep­der­le­ri özü­niň baý ma­ny-maz­mu­ny, gy­zyk­ly so­rag­la­ra we ýu­muş­la­ra baý­dy­gy, özü­ne çe­ki­ji­li­gi bi­len ta­pa­wut­lan­ýar.

Aşyr mu­gal­ly­myň öz kär­deş­le­ri geog­ra­fi­ýa ylym­la­ry­nyň kan­di­dat­la­ry, do­sent­ler Gur­ban­mäm­met Gur­ban­dur­dy­ýew we Me­ret Hu­daý­ýa­row hem-de geog­ra­fi­ýa ylym­la­ry­nyň dok­to­ry, pro­fes­sor Nur­mäm­met Örä­ýew bi­len 5-nji synp üçin bi­le­lik­de ýa­zan we 2010-njy ýyl­da Türk­men döw­let ne­şir­ýat gul­lu­gy ta­ra­pyn­dan ne­şir edi­len «Fi­zi­ki geog­ra­fi­ýa» at­ly okuw ki­ta­by umu­my­bi­lim ber­ýän or­ta mek­dep­ler­de okuw-ter­bi­ýe­çi­lik iş­le­rin­de giň­den peý­da­la­nyl­dy.

Ha­ly­pa pe­da­gog mek­dep okuw­çy­la­ry üçin dün­ýä döw­let­le­ri­niň yk­dy­sa­dy we dur­muş geog­ra­fi­ýa­sy bo­ýun­ça döw­re­bap okuw ki­ta­by­ny dö­ret­mä­ge hem öz ön­jeý­li go­şan­dy­ny goş­dy, bu mö­hüm ugur­da ýaş aw­tor­la­ra ha­ly­pa­lyk et­di. Onuň B.Ça­ry­ýew, A.Gul­ga­ra­ýew, G.Al­ty­ba­ýew, N.Örä­ýew, A.Ba­ty­row bi­len aw­tor­daş­lyk­da umu­my­bi­lim ber­ýän or­ta mek­dep­le­riň 9-njy syn­py üçin ýa­zan we 2018-nji ýyl­da Türk­men döw­let ne­şir­ýat gul­lu­gy ta­ra­pyn­dan köp­çü­lik­le­ýin ne­şir edi­len «Dün­ýä­niň yk­dy­sa­dy we dur­muş geog­ra­fi­ýa­sy» at­ly okuw ki­ta­by maz­mun taý­dan baý­ly­gy, gym­mat­ly we gy­zyk­ly mag­lu­mat­la­ryň köp­lü­gi bi­len ta­pa­wut­lan­ýar. Ýe­ri ge­len­de bel­le­sek, ol gür­rü­ňi edil­ýän okuw ki­ta­by­nyň ikin­ji ne­şi­ri­di, onuň bi­rin­ji ne­şi­ri 2009-njy ýyl­da çap­dan çy­kyp­dy.

Ha­ly­pa pe­da­gog öz kär­deş­le­ri­niň we ýur­du­my­zyň pe­da­go­gik iş­gär­le­ri­niň ara­syn­da he­mi­şe uly hor­mat­dan peý­da­lan­ýar­dy. Ol köp­le­riň ha­ty­ra­ly ha­ly­pa­sy­dy, ýa­kyn mas­la­hat­çy­sy­dy. Şo­nuň üçin hem köp­le­riň kal­byn­da ha­ly­pa­nyň my­na­syp or­ny bar.

A.Ke­şi­kow ýur­du­myz­da we düý­nä­niň dür­li döw­let­le­rin­de hal­ka­ra de­re­je­sin­de ge­çi­ri­len mas­la­hat­lar­da yzy­gi­der­li çy­kyş edip, türk­me­nis­tan­ly usu­ly­ýet­çi alym­la­ryň alyp bar­ýan yl­my-bar­lag iş­le­ri, türk­men yl­my­nyň ga­za­nan we ga­zan­ýan üs­tün­lik­le­ri bi­len dün­ýä­niň yl­my jem­gy­ýet­çi­li­gi­ni ýa­kyn­dan ta­nyş­dyr­ma­ga öz my­na­syp go­şan­dy­ny go­şan alym-pe­da­gog­dyr.

Ýe­ri ge­len­de bel­le­sek, ha­ly­pa­nyň ýan­ýol­da­şy Baý­ram­täç gel­ne­je­miz bü­tin ma­ny­ly öm­rü­ni ne­sil ter­bi­ýe­si­ne ba­gyş­lan yn­san. Ol Aş­ga­bat şä­he­ri­niň 26-njy we 28-nji or­ta mek­dep­le­rin­de ça­ga­la­ra ta­ryh der­sin­den sa­pak ber­di hem-de köp ýyl­la­ryň do­wa­myn­da baş­lan­gyç synp mu­gal­ly­my bo­lup yh­las­ly zäh­met çek­di. Baý­ram­täç mu­gal­lym okat­ma­gyň usu­ly­ýe­ti­niň der­wa­ýys me­se­le­le­ri, okuw-ter­bi­ýe­çi­lik iş­le­ri­ne in­no­wa­sion pe­da­go­gik teh­no­lo­gi­ýa­la­ry or­naş­dyr­mak, tä­ze ne­şir edi­len okuw ki­tap­la­ry­nyň ma­ny-maz­mu­ny, olar­da­ky tä­ze­lik­ler ba­ra­da ha­ly­pa alym, us­sat pe­da­gog Aşyr Ke­şi­kow bi­len he­mi­şe öza­ra pi­kir alyş­ýar­dy, onuň ýa­kyn mas­la­hat­çy­sy­dy.

Ha­ly­pa pe­da­gog, ze­hin­li alym, us­sat gu­ra­ma­çy Aşyr Ke­şi­kow öz ma­ny­ly öm­rü­niň do­wa­myn­da ýüz­ler­çe şä­girt­le­ri ter­bi­ýe­läp ýe­tiş­di­rip, dur­mu­şa ak pa­ta ber­di. Onuň bi­lim-ylym be­ren, hü­när öw­re­den şol şä­girt­le­ri ýur­du­my­zyň mil­li yk­dy­sa­dy­ýe­ti­niň dür­li pu­dak­la­ryn­da, şol san­da bi­lim ul­ga­myn­da yh­las­ly zäh­met çe­kip, ha­ty­ra­ly ha­ly­pa­la­ry­nyň kes­bi­ni do­wam et­dir­ýär­ler. Öz us­sa­dy­ny di­ňe ýag­şy­lyk­da we ho­şal­lyk bi­len ýat­la­ýar­lar.

Sa­par­gel­di DUR­DY­ÝEW,

Türk­me­nis­ta­nyň Mil­li bi­lim ins­ti­tu­ty­nyň bö­lüm mü­di­ri, bio­lo­gi­ýa ylym­la­ry­nyň dok­to­ry.

Çeşmesi:Türkmenmetbugat