Dilleri ylmy esasda öwrenen alym
(Oçerk)
Eger-de Gurban aga biziň döwrümizdäki ýaşlaryň diňe nemes däl, iňlis, fransuz, hytaý, koreý, rus, arap, pars... dillerinde saýrap duruşlaryny gören bolsa, «Biziňem azabymyz ýerine düşen eken» diýip buýsanardy, begenerdi. Sebäbi onuň ýetişdirip giden şägirtleriniň onlarçasy häzir şol ýaşlara halypalyk hemaýatlaryny ýetirip ýörler. Diýmek, il içinde aýdylyşy ýaly, ýol ýitmändir, gaýtam giňelipdir.
Danalaryň biri «Dili näçe köp bildigiňçe, özüňi ganaty-peri ýeten guş saýarsyň. Sebäbi sen islän wagtyň şol dilde gepleýänleriň arasyna gonup, gepleşip bilersiň» diýipdir.
...Ykbalyň emridir-dä! Gyş ahyram bolsa, 1937-nji ýylyň aýazy bilen garyşyp, süňňüňi titredýän sörtük şemally güni gadymy Köneürgenjiň etegindäki obada dünýä inenini jägildäp buşlan oglanjygy heniz aga-gara düşünmänkä basmarlan külpetler tä ýigit çykýança eýikdirmändir. Heniz iki ýaşap-ýaşamanka käbesi duýdansyz ýapyşan ajalyň penjesinde gözüni armanly ýumupdyr. Şondan bir ýyl geçip-geçmänem kakasy dünýäsini täzeläpdir. Şeýdip ýalňyz galan bäbegi mamasy Baýramgül bagryna basyp, gözýaşy bilen hüwdüläpdir.
Gurban okumyşlykda deň-duşlaryndan has ozdurypdyr. Obalaryndaky ýediýyllyk mekdebi diňe 5-lige gutaryp, soň Köneürgenjiň merkezindäki 1-nji mekdep-internatyň gapysyndan girýär. Bu ýerde okalan üç ýyl ýetginjegi ýigitlige ýetişdirýär. Mugallymlaram: «Ylym dünýäsine bu höwesiňe, soranjaňlygyňa, sowalyň düýbüne ýetýänçäň ynjalmaýşyňa sen ahyry alym çykarsyň» diýipdirler. Elbetde, golaýyndaky üç ýüz altmyş pirli toprakdaky erenler-perişdeler «omyn!» diýendir-dä, şondan soň Gurban Gazakbaýewiňki ugruna bolýar gidiberýär. Onda-da ylymlar dünýäsinde çarkandakly ýol azmy näme?!
Murty taban ýigit Aşgabada aşyp, Magtymguly adyndaky Türkmen döwlet uniwersitetiniň filologiýa fakultetine resminamalaryny tabşyrýar. Magtymgulynyň, Andalybyň, Mollanepesiň, Mätäjiniň goşgularynyň tas hemmesini diýen ýaly ýatdan bilýän, dessanlaryň onlarçasyny hakyda depderçesine ýazan dyzmaçdan sowathon ýigit giriş synaglarynda eýýäm mugallymlaryň «berekellasyny» alýar. Özem haýran galaýmaly, saýry dilleri bilmäge juda höwesekligi bilen turuwbaşdan saýlanyp ugraýar. Şondandyr, nemes dilinde okadýan mugallymy Liliýa Iwaşenko ýanyna çagyryp: «Sen nemes dili bölümine geç, bu zehiniň bilen alyp çykarsyň, bilýän» diýip, talybynyň zehinini sarpalaýanyny açyk syzdyrýar. Şeýdibem, Iogann Wolfgang, Gýote, Şiller, Genkel, Tomas Mann ýaly şahyrlaryň saýran dilindäki dünýäniň gapysyndan girýär. Göwni göçgünli, zehini ýetik, bilmäge, öwrenmäge teşne, poeziýanyň çyn hyrydary Gurban hatda talyplyk ýyllarynda Gýotäniň goşgularyny türkmençä terjime etmäge hem synanyşypdyr.
Bir hünärde okaýan, soň belli alym hem halanýan aýdymçy bolup ýetişen Kyýasmuhammet Agaýew şol wagtlar uniwersitetiň çeper höwesjeňler toparynyň işjeň agzasy eken. Ikisi ýegre dost bolansoň, hemem zehinine göwni ýetensoň, ol degşip, Gurbana şeýle diýer eken:
— Hany, nemesçeden bir gowy goşgyny terjime et-de, derrew elime ber. Menem aýdym edeýin, eşitseler, nädersiň nemes gardaşlar çapak çalyp dursalar. Belki, gelip, elimizi gysybam giderler.
Ol bihal däl eken. Soň nesibe dartyp, Gurban «ýüňi ýeten» terjimeçi hökmünde Germaniýa iş saparyna gidende, Reýn derýasynyň suwuny içen şahyrlaryň goşgularyny ene dillerinde, soňam türkmençe terjimesinde okap berende, olar haýran galyp, türkmen ýigidiniň elini hoşallyk hem mähir bilen gysypdyrlar. Şonda özünden zyýat begenenem kärdeşi, uniwersitetiň professory Kyýasmuhammet Agaýew bolupdyr.
Bir gürrüňdeşlikde belli şahyrymyz Nobatguly Rejebow şeýle diýipdi:
— O wagtlar Gurban Gazakbaýew dabanyndan ot çykarýan ýaş mugallymdy, bizem talyplarydyk. Sapaklaryň birinde Gýotäniň, soňam Şilleriň hersinden bir goşgyny nemesçe okady weli, baryp ýüregime ornanyndandyr-da: «Ýoldaş mugallym, bu goşgular öň türkmençe ýazylyp, soň nemesçä geçirilen bolaýmasyn» diýdim. Ol ýaz ýaly ýylgyrşyny etdi-de: «Ýok, bular nemesçe, indi türkmençä geçmeli» diýdi. Şeýle ýiti täsir edenligindendir-dä, kämil şahyr çykyp, şol goşgulary öz dilimize terjime etdim. Şol gazeti goltugyma salyp, mugallymyň ýanyna bardym weli, eýýäm okan eken. Elimi gaýym gysyp: «Nemes dili bölüminde okanyň jogaby şu. Ýöne badyňy saklamagyn!» diýdi. Mugallymyň sözi birhili ak pata ýaly bolup eşidildi. Şeýdip, soňam nemesçeden birnäçe goşgulary terjime etdim.
Okyjylar bilýändirler, Nobatguly Rejebowyň hemem beýleki şahyrlaryň nemesçeden eden terjime goşgulary özbaşdak kitap bolup, okyjylary begendiripdi.
Uniwersiteti gowy bahalar bilen tamamlan ýigidi bu ýerde uly laborant edip, işe alyp galýarlar. Ara köp salym düşmänkä-de, daşary ýurt dilleri kafedrasynyň mugallymy wezipesine geçirilýär. Guramaçy, talyplar bilen dil tapyşmagy, şeýdibem gatnaşykdyr ýetişigi talabalaýyk derejä ýetirmegi başarýan, ylma teşne, özüni hemişe «ýonup» ýören mugallymy üç ýyl geçip-geçmänkä kafedra müdiri edip belleýärler.
Ylmyň çuňluklaryna göwni telwasly ýaş mugallym 1969-njy ýylda «Nemes we türkmen dillerinde at düşümler ulgamy» diýen temadan bu ugur boýunça ýurdumyzda ilkinji bolup diýen ýaly kandidatlyk dissertasiýasyny goraýar.
Ylmyň ýelginine ymykly düşeni-hä hak. Gorunyň doly bolmagy üçin sähel böwşeňlik bolsa-da, kitaba ýa başga bir gollanma ýapyşmak edähedi ömrüne ýaran bolan. «Kämilligiň çägi ýok» diýmegi halaýan mugallym Kiýewiň daşary ýurt dilleri döwlet mugallymçylyk institutynda hünär derejesini ýokarlandyryş okuwynda, öz aýdyşy ýaly, «ylym agramyny has artdyrýar», Lomonosow adyndaky Moskwa döwlet uniwersitetinde geçirilen kafedra müdirleriniň seminarynda taplanýar, Daşkentde, Almatyda, Bişkekde, Bakuda kärdeşleri bilen ylmy gözýetimleri çuňlaşdyrmaga bagyşlanan çärelere gatnaşýar. Ylaýta-da, Germaniýada terjimeçi hökmünde, soň hem ylmy-usulyýet boýunça iş saparlarynda bolmagy, dosent diýen alymlyk derejesini alan mugallymy kämilligiň täze basgançaklaryna ýetirýär.
Gurban Gazakbaýewiň 1977 — 1982-nji ýyllar aralygynda rus filologiýasy fakultetinde okuw sapaklaryny ýokary ideýa-nazaryýet derejesine ýetirendigini şol döwürdäki talyplar, kärdeşleri ýatlaýarlar. Halypalyga ir ýetişensoň, ýaş mugallymlara amaly sapaklary guramakda, olary netijeli, ýatda galyjy etmekde, ylmy makalalary, çykyşlary taýýarlamakda goldawyny gaýgyrmaýar. Onuň ýolbaşçylygynda kafedrada «Nemes we türkmen dilleriniň deňeşdirme grammatikasy» hem-de «Dil öwrenilmeýän fakultetlerde gepleýiş dilini okatmagyň mazmuny we usullary» toplumlarynyň işlenip taýýarlanylmagynyň juda netijeli bolandygyny häzirem agzaýarlar.
Dosent Gurban Gazakbaýewiň «Nemes dili» okuw kitabyny taýýarlamagy dil öwrenilmeýän fakultetleriň talyplary, şeýle-de bu dili bilmäge höwesek ýaşlar üçin diýseň wajyp gollanma öwrülýär. Şeýle-de «Ynsanperwer ugurly fakultetleriň diňleýjileri üçin gollanma» tüýs «göze degen» diýilýäni bolup, derrew sapak geçmäge hödürlenýär.
— Şol wagtlar uniwersitetiň daşary ýurt dilleri kafedrasy paýtagtymyzyň ýokary okuw mekdepleriniň daşary ýurt dilini okadýan mugallymlary üçin ylmy-usulyýet merkezine öwrülipdi — diýip, häzirem ýatlaýarlar.
Ýyllar kämillige äkidýär. Şeýdip, görnükli alym, tanymal pedagog öz döwründe birnäçe wezipelerde zähmet çekýär. Okuw-usulyýet işini kämil derejede ýola goýanlygy nazara alnyp, «Halk magaryfynyň otliçnigi» diýen ada mynasyp bolýar. Arhiwine hem-de terjimehalyna göz gezdirýärsiň welin, öz döwründe ministrlikler, jemgyýetçilik guramalary tarapyndan berlen Hormat hatlarynyň sany onlarçadan geçýär.
Juda hoşgylaw bolany, bilýänini öwretmäge ýaltanmaýanlygy, gaýtam, şägirt ýetişdirmegi ömrüniň hem-de işiniň parzy hasaplaýany üçin Gurban mugallymyň töwereginde hemişe talyplar köp bolar eken. Olaryň köpüsi soňra halypa ýoluna ygrarly bolup, ylymlaryň kandidaty, dosent, professor derejesine ýetdiler.
Ýagşy adam ýatlansa, göwünler owsun atyberýär. Kim hakda gürrüň gidýänini bilende, Magtymguly adyndaky Türkmen döwlet uniwersitetiniň daşary ýurt dilleri kafedrasynyň müdiri, dosent Romanguly Mustakow dörüp-dümtünip, köne kagyzlaryň arasyndan bir suraty gözläp tapdy.
— Muňa seredemde, ýaşlygyma dolanana dönýän. 1969-njy ýylda häzirki iş ýerime ýaş mugallym bolup gelenimde, güler ýüz bilen garşy alan Gurban Gazakbaýew bolupdy. Soňra diňe halypa-şägirt däl, eýsem, aga-ini gatnaşygynda bolduk. Juda hoşgylaw, kömek isleseň, janyndan syzdyryp düşündirýän, bilýänini paýlaşmaga mydama taýyn, kalby päkize, jomart adamdy. «Git, öwren, ylym adamy bir duran ýerinde dursa, bilim, gözýetim çygry giňemez, alym ummana giren guwwas ýaly bolmalydyr» diýip, dogrusy, Moskwadaky okuwa, aspirantura gitmegime-de şol halypa sebäp bolupdy.
Şu surat durmuşymyzyň bir bölegini ýatladyp dur. Ynha, Atamyrat Arrykow, Tamara Paramonowa, Kyýasmuhammet Agaýew, Lidiýa Gedus, Almämmet Almämmedow Gurban Gazakbaýewe «halypa» diýip ýüzlenen mugallymlardy. Şonuň üçin hemmesi onuň töweregine üýşüp durandyrlar — diýip, Romanguly Mustakow ýatlamalaryny paýlaşýar.
...Garaşsyzlyk ýyllarynda ýaşlarymyzyň daşary ýurt dillerini öwrenmekleri üçin döredilen, döredilýän mümkinçilik-şertler tükenmez alkyşa mynasypdyr. Görýäs-ä, her ýylda däl, her aýda, her günde diýen ýaly mekdep okuwçylarynyň, ýokary okuw mekdepleriniň arasynda geçirilýän halkara, dünýä derejesindäki bäsleşiklerde türkmen ýaşlarynyň bu ugur boýunça, şeýle-de ders bäsleşiklerini iňlis, rus, fransuz, arap, koreý, hytaý... dillerinde tabşyrmakda gazanýan netijeleri diýseň buýsandyryjydyr. Şol pursat Gurban aganyň pedagogik ýoluny dowam etdirýän, häzir kakasynyň işlän okuw mekdebiniň daşary ýurt edebiýaty kafedrasynda nemes dili we edebiýaty mugallymy Gülşat, mugallym gyzlary Bilbil, Bahar, Gülnar hemem beýleki nebereleriniň buýsanjy has-da goşalanýar.
Onsoň şu ýazgylara nokat goýjak wagtyň pikire çümýärsiň: «Eger-de daşary ýurt dillerinde suwara saýraýan ýaşlarymyzyň dünýä, halkara derejelerinde özgelerden has rüstemdikleri ruhuna aýan bolsa, diýmek, Gurban Gazakbaýew ýaly milli ylmymyzyň binýadyny berkitmäge goşant goşan alym-pedagoglarymyzyň azap-zähmetleriniň ýerine düşdügidir».
Diýmek, beýle ussatlaryň döredip giden ýol-ýodasy giňelip, kämillik mekdepleri ösüp, ussatlyk derejesine ýetdi. Bu bolsa, elbetde, guwandyryjydyr.
Gurbannazar ORAZGULYÝEW,
Türkmenistanyň Hormatly il ýaşulusy, ýazyjy
Salgy : Türkmenistanyň Bilim Ministrligi